ستون فقرات

 همانگونه که هیچ بنا و سازه و ساختمانی بدون ستون استوار نخواهد بود ، پایداری و تحرک و توانایی راه رفتن انسان در گرو سلامت ستون فقرات است. ستون فقرات انسانها از ۳۳ مهره تشکیل میشود. علت تفاوت این تعداد در برخی منابع به این علت است که برخی مهره های لگن خاصره را جزو ستون فقرات به حساب نمیاورند در حالیکه شکل مهره داشته و حاوی ریشه های عصبی هستند.

ستون فقرات بدن ما از نظر تقسیم بندی اناتومیک از انتهای جمجمه آغاز شده و با اخرین مهره دنبالچه به پایان میرسد.این بنای محکم و استوار و ستون بدن از اجزای استخوان مهره ، دیسک ها ، نخاع ، عضلات ، زرد پی ها و عروق خونی تشکیل شده است.

سلامت تک تک این عناصر برای کارکرد صحیح و بدون درد و انعطاف پذیری ستون فقرات ضروری و واجب است. آسیب هر کدام از این عناصر میتواند باعث اختلال در کارکرد اصلی این ستون که همان محافظت از نخاع است بشود و مشکلات گاها خطرناکی ایجاد کند.

در این گفتار سعی میکنیم بررسی نسبتا کاملی از این آناتومی داشته باشیم.وجود درد در این ساختار معمولا نشانه اختلال در این ساختار است که میتواند روماتیسم ستون فقرات باشد یا دیسک کمر و یا ناشی از آرتروز ستون فقرات باشد. توضیح بیماری های هر کدام از این نواحی در جای جای نوشته های قبلی و بعدی مرکز جامع تخصصی فوق تخصصی دکتر میر موجود است لیکن سعی خواهیم کرد در هر قسمت به صورت خلاصه اشاره سلسه وار داشته باشیم.

 آناتومی استخوان های ستون مهره ها :

بطور کلی مهره ها از استخوان اسفنجی درونی و لایه استخوان سفت بیرونی تشکیل شده اند. مهره ها تا سالها پس از تولد به عنوان محل خونسازی عمل کرده و قسمت عمده ای از گلبولهای قرمز در این ناحیه تولید میشود. این استخوان اسفنجی با گذر عمر در معرض پوکی و شکستگی است که بصورت معمول در کلینک دکتر میر توجه ویژه ای به درمان پوکی همزمان میشود.

پوکی در استخوان های ستون فقرات میتواند به حدی پیشرفت کرده و بدنه مهره را تضعیف کند که حتی با یک عطسه دچار شکستگی شود. قسمت خلفی مهره ها معمولا از جنس سفتری بوده و معمولا دچار شکستگی ناشی از پوکی نمی شوند. به همین دلیل شکستگی های متعدد ناشی از پوکی است که گاها افراد با گوژپشتی شدید در کهنسالی دیده میشود.

گردن :

گردن از هفت مهره تشکیل شده است که مهره اول و دوم گردنی که به ترتیب مهره اطلس و اکسیس نامیده میشود ، دارای شکل بخصوصی هستند که در باقی نقاط ستون فقرات دیده نمیشود . به این صورت که مهره اطلس بر روی زایده اکسیس میچرخد.

باقی مهره های گردنی ساختار تقریبا مشابه هم دارند و تا حدودی شبیه باقی مهرهای ستون فقرات است. تنها تفاوت مشخص و بارزی که وجود دارد این است که مهره های گردنی در خود محلی برای عبور شریان و رگ مهم خونرسانی به مغز را داشته و از ان محافظت میکنند.نقش اصلی مهره های گردنی حفظ وزن حدود ۵ کیلوگرمی سر میباشد.

علاوه بر این مهره های گردنی بدلیل شکل آناتومی خود پر تحرک ترین نقطه ستون فقرات هستند به طوریکه اجازه بیشترین میزان چرخش و گردش را به انسان میدهد. همین میزان تحرک بالاست که باعث استعداد بالای این ناحیه برای ایجاد ارتروز و دیسک گردن است.

پشتی یا قفسه سینه :

ستون فقرات پشتی یا قفسه سینه از ۱۲ مهره تشکیل شده است. عمده تفاوت مهره های این قسمت از ستون مهره ها در اتصال این مهره ها به دنده های قفسه سینه است. همین امر باعث تحرک کمتر ستون پشتی و در نتیجه درد ستون فقرات کمتری در این ناحیه میشود.

اگر چه دیسک کمر و دیسک گردن شیوع بیشتری از این ناحیه دارد ولی دیسک این ناحیه نیز دیده میشود و گاها میتواند با بیماری زونا اشتباه شده و پزشک متخصص ارتوپد یا فوق تخصص ستون فقرات را به اشتباه بیاندازد.

معمولا دیسک های این ناحیه با بیماری های روماتیسم ستون فقرات همراهی دارند.

کمری :

 ستون فقرات کمری lumbar spine شایعترین نقطه در کل ستون مهره ها است که دچار آسیب های دیسک میشود و به همین دلیل اطلاع از کارکرد آن بسیار مهم است. این منطقه دارای پنج مهره است که به ترتیب L1 تا L5 نامگذاری میشوند.

اگر به گزارشهای ام آر آی توجه کنید معمولا در افرادی که دیسک کمر دارند یکی از ریشه های عصبی متناظر با مهره عصبی مربوطه دچار آسیب شده است. وقتی به عنوان مثال دیسک مهره L4 و L5 دچار اسیب میشود یعنی ریشه عصبی که از بین این در مهره  عبور میکرده دچار آسیب شده است. در ادامه این مطلب را بیشتر توضیح خواهم داد.

مهره های کمری بزرگترین مهره ها در ستون فقرات هستند چون بیشترین وزن را تحمل کرده و در حرکات چرخشی و بلند کردن اجسام سنگین فشار گشتاوری بسیار بالایی را تحمل میکنند به همین دلیل است که دیسک کمری در این نقطه از شیوع بسیار بالایی برخوردار است.

استخوان خاجی  :

استخوان خاجی یا ساکروم    sacrum  بخشی از استخوان لگن ماست که نقش ارتباط ستون فقرات را به لگن و در نتیجه پاها دارد. این استخوان از ۵ استخوان تشکیل شده است که به هم جوش خورده و یک استخوان واحد را ایجاد میکنند. این استخوان واحد قسمتی از حلقه لگن را تشکیل میدهد که به آن لگن خاصره گفته میشود.

این عکس محل استخوان ساکروم را نشان میدهد. به خاطر ماهیت انتقال فشاری که این استخوان تحمل میکند بسیار مستعد آرتروز و درد است. آسیب های حین زایمان و همینطور روماتیسم ستون فقرات از سایر علل درد این ناحیه است.

دنبالچه:

دنبالچه یا استخوان کوکسیس coccyx  همان باقی مانده دم در جانداران است که از چهار مهره به هم جوش خورده تشکیل شده است. عملکرد مهم این قسمت از ستون فقرات بدلیل اتصال عضلات و رباط ها و لیگامانها است که میتواند بدنبال ضربات حاد ناشی از افتادن و یا ضربات مزمن ناشی از نشستن طولانی روی اجسام سفت دچار درد و آسیب شود که به آن کوکسالژی گفته میشود. اهمیت دیگر این قسمت در شکل دهی لگن هنگام زایمان است.

قسمت بعدی که توضیح داده میشود دیسک است.

دیسک ستون فقرات :

شاید به جرات بتوان گفت که هیچ ساختار آناتومیکی در بدن انسان به اندازه دیسک باعث درد و اختلال در کارکرد نشود. دیسک ها به طور خلاصه و زبان ساده نقش کمک فنر بدن ما را به عهده دارند. همانطور که تخریب کمک فنر اتوموبیل باعث تخریب باقی قسمت ها میشود ، آسیب دیسک ها نیز توازن توزیع نیرو را بر هم زده و باعث ایجاد مشکلات عدیده میشود.

دیسک ساختاری غضروفی لیگامانی است و یک ساختار منحصر به فرد است. بدلیل این ساختار است که میتواند نیروهای زیادی را در طول زندگی تحمل کند. دیسک ها فاقد عروق خونی هستند و تغذیه آنها از طریق بافت اطراف انجام میشود و به همین دلیل است که اگر به صورت طولانی در وضعیت نامناسب قرار گیرد دچار خفگی و آسیب و در نتیجه بیماری دیسک میشود.

همانگونه که در عکس میبینید هر دیسک از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت محیطی که حالت سفت و لیگامانی دارد و به آن آنولوس فیبروزوس میگویند.

همین قسمت است که در صورت آسیب باعث میشود تا محتویات دیسک که نوکلوس پالپوس نامیده میشود وارد فضای نخاع و ریشه های عصبی شده و باعث ایجاد بیماری دیسک  شود که اگر دیسک در کمر باشد  علائم دیسک کمر در پاها و به طور کلی دیسک کمر  ایجاد شود.

گذر زمان ، ژنتیک نامناسب ، زندگی با عدم رعایت های بهداشتی همه و همه باعث تخریب و پارگی دیسک شده و در نتیجه محتویات ان به نخاع و ریشه های عصبی فشار وارد میکند و باعث ایجاد علایم میشود.

میزان آب موجود در دیسک ها نشانه سلامت آنهاست . به این صورت که هر چه میزان آب موجود در دیسک بیشتر باشد دیسک سالمتر بوده  و توان جذب ضربه دیسک بالاتر است. این حالت در تصویر برداری با ام آر ای به صورت واضح دیده میشود. با گذر زمان و آرتروز و پوک شدن ستون فقرات ، دیسک نیز کم کم آب خود را از دست داده و با کاهش ارتفاع خود باعث کاهش قد انسان میشود.

با کاهش آب داخل دیسک اتفاق دیگری که می افتد این است که دیسک در برابر ضربه ها آسیب پذیرتر میشود. به این صورت که دیسک سالم شاید به حتی ۳۵۰ کیلوگرم نیرو نیز دچار آسیب نشود ولی دیسکی که آب خود را از دست داده تنها با چند کیلوگرم دچار پارگی و آسیب شود، به همین دلیل است که ما در مرکز جامع تخصصی فوق تخصصی دکتر میر توصیه بسیار زیاد به مراقبت شدید با افزایش سن داشته و سعی میکنیم با کفش ها و کفی های طبی تا حدود زیادی نقش کمک فنری دیسک را بازیابی کنیم.

نخاع

نخاع از انتهای جمجمه و اولین مهره شروع شده و تا محاذات مهره  اول کمری ادامه می یابد و پس از آن به شکل رشته رشته در می آید که به آن قسمت نخاع دم اسبی گفته میشود. cauda equina

این قسمت دم اسبی از فضای بین استخوان های مهره ها خارج شده و به پاها میرسد، ریشه های عصبی متناظر نیز از قسمت گردنی نخاع خارج شده و به دست ها میرسد. به همین دلیل است که اسیب نخاع و ریشه های عصبی میتواند باعث درد دستها و پاها شود.

هر مهره در ستون فقرات دارای یک مجرا برای عبور نخاع است. از قرار گرفتن مهره ها بر روی هم فضاهایی ایجاد میشود که محل عبور ریشه های عصبی هستند که به آنها به اصطلاع فورامن گفته میشود که یکی از نقاط شایع برای فشار دیسک روی ریشه های عصبی است. به همین علت است که گاهی فرد مبتلا به دیسک دچار علایم سمت چپ و گاهی سمت راست میشود. در حالیکه اگر دیسک به نخاع فشار بیاورد معمولا علایم با شدت متفاوت ولی دو طرفه خواهد بود.

معمولا آسیب و پارگی دیسک و آرتروز و تخریب مفاصل به تنهایی  درد ایجاد نمیکند و حتی در صورت ایجاد درد این درد در محدوده ستون فقرات  بوده و از محاذات این محدوده فراتر نمیرود. درد اصلی که در دیسک کمر و دیسک گردن حس میشود و آزار دهنده است مربوط به فشاری است که این دیسک پاره شده و آسیب دیده به نخاع و ریشه های عصبی وارد کرده و باعث تنگی کانال نخاعی میشود.

نخاع و ریشه های عصبی توسط قسمت پشتی مهره ها محافظت میشود که یک سازه استخوانی ایجاد میکند تا نخاع را از آسیب حفظ کند. این سازه از دو قسمت به نامهای لامینا و پدیکل ایجاد شده است. در جراحی هایی که برای رفع فشار ناشی از دیسک کمر و دیسک گردن انجام میشود معمولا قسمت لامینا خارج میشود تا فشار از روی نخاع و ریشه های عصبی برداشته شود.

نخاع تمامی حسهای دست و پا را به مغز مخابره میکند و تمامی فرمانهای حرکتی عضلات را از مغز به عضلات میرساند. سیستم عصبی مانند سیستم برق کشی منازل است. به عنوان مثال وقتی سوزن به دست شما وارد میشود حس درد از طریق ریشه های عصبی وارد نخاع شده و از آنجا به مغز مخابره شده و مغر فرمان حرکتی مناسب را مجددا از طریق نخاع به عضلات میرساند.

همینجا میتوان دریافت که چرا در تنگی کانال نخاعی هم حس های اندام مشکل میشود و گاها بی حسی ایجاد میشود و در برخی موارد فرد بیمار از ضعف و خستگی شکایت دارد.

نخاع به مثانه و اسفنگتر مقعدی عصب رسانی میکند به همین دلیل است که برخی از دیسک های کمری با اسیب به نخاع میتوانند باعث بی اختیاری ادراری و مدفوع شوند و مشکلات زیادی برای فرد ایجاد کنند.

ریشه های عصبی کانال نخاعی

شناخت و آگاهی از آناتومی و نحوه عملکرد ریشه های عصبی که همان سیم کشی بدن میباشد نقش بسزایی در درک صحیح بیماران و شما عزیزان از مشکل و بیماری دیسک کمر و گردن و در کل هر بیماری که ستون فقرات را درگیر میکند دارد.

همانطور که در شکل زیر مشاهده میکنید هر نقطه از بدن ما توسط یک ریشه و عصب خاصی عصب دهی میشود که همین عصب مسوول حس های درد لمس سرما و گرما و هرنوع حس دیگری است. هر نوع آسیب به عصب مربوطه در هر نقطه از این مسیر باعث ایجاد علایمی مانند سوزش ، احساس یخ زدن و سوختن و غیره میشود.

عکس بالا نقشه عصبی بدن ماست. کمی پیچیده است ولی نکته اصلی این تصویر این نکته است که شما عزیزان بدانید که هر نقطه از دست و پای ما توسط یک عصب خاص عصبدهی میشود و درد پا یا دست لزوما بدلیل بیماری در دست یا پا نبوده و میتواند ناشی از بیماری ستون فقرات و دیسک کمر و گردن باشد.

تشخیص این موضوع به مهارت پزشک شما بستگی دارد و اینجاست که اهمیت بهترین متخصص ارتوپد و بهترین فوق تخصص ستون فقرات مشخص میشود. برای درک بهتر میتوانید علائم دیسک کمر در پاها را که در پست دیگری توضیح دادم مطالعه کنید.

سی و یک جفت شاخه عصبی از نخاع خارج میشود که سی و یک شاخه جلویی نقش ارتباط حرکتی بین مغز و عضلات  و سی و یک شاخه خلفی نقش ارتباط حسی بین درماتوم مربوطه و مغز را به عهده دارند. این ریشه ها پس از خارج شدن از ستون فقرات به هم متصل شده و یک ریشه عصبی را ایجاد میکنند که بسته به محل خروجشان نامگذاری میشود.

به عنوان مثال عصبی که از بین مهره L4 و L5 خارج میشود به نام عصب L4 نامگذاری میشود. به عنوان نمونه این عصب مسوول حس اطراف زانو و حرکات جلو و پشت زانو است. به کررات بیماران به مرکز جامع فوق تخصصی دکتر میر مراجعه کرده و از درد اطراف زانو شکایت داشته و با تشخیص اشتباه آرتروز زانو تحت درمان قرار گرفته اند در حالیکه با بررسی و معاینه دقیق مشخص میشود که علت اصلی مشکل بیمار دیسک کمری است و نه آرتروز زانو.

مثال دیگر که بسیار شایع دیده میشود درد شانه است. دیسک های گردنی که ریشه عصبی شماره پنج و یا شش را درگیر کنند میتوانند باعث درد اطراف شانه شوند و بیماران با فرض اینکه مشکلی در شانه وجود دارد به اشتباه درمان شده و پر واضح است که بهبودی به همراه ندارند. توجه به این موضوع در کلینیک دکتر میر باعث تشخیص درست و درمان مکفی بیماران شده است.

یکی دیگر از اشتباهات رایج در دیسک های انتهایی ناحیه کمری می باشد که درد آنها در پاشنه پا حس میشود که به اشتباه گاها به جای خار پاشنه درمان میشود.

فرزاد مریخ بیات